Položaj Hidrografija	Stanovništvo Priroda Istorija Stari zanati	Privreda

ORAH
Junglans vregia

Taksonomija

Carstvo: Plantae
Razdeo: Magnoliophyta
Red: Fagales
Porodica: Juglandaceae
Rod: Juglans
Vrsta: J. regia

Opšti opis

Orah je višegodišnja drvenasta biljka. Organi oraha-koren, deblo, grane i list služe da se u njima i pomoću njih obavljaju važni životni procesi. Pupoljci služe za razmnožavanje kalemljenjem, a seme oraha, tj. njegova jezgra za jelo.

Koren

Koren je podzemni razgranati organ čija je uloga da pričvršćuje biljku za podlogu i iz nje usvaja vodu i u njoj rastvorene mineralne materije. Koren dolazi do prve sinteze organskih jedinjenja. Azot absorbovan u nitratnom obliku se redukuje do amonijačnog i koristi za sintezu amina, amida i drugih organskih jedinjenja. Fosfor absorbovan korenom ucestvuje u sintezi proteina i lipida još u samom korenu. pored toga, u korenu se nagomilavaju i čuvaju rezervne organske materije. Koren oraha u prirodnim uslovima ima jako razvijenu zilu srčanicu koja duboko prodire u zemlju. Ova osobina čini orah pogodnim za pošumljavanje i vezivanje nestabilnih terena. Glavni koren oraha prodire u dubinu 3-4m, ponekad i više od 6m. Do koje đe se dubine razviti zavisi pre svega od načina na koji je razmnožena sadnica i od osobina zemljišta. Ako se razmnožavanje vrši generativno, tj. ako se plod poseje na stalno mesto, koren će biti bujniji, sa izraženom žilom srčanicom i razvijaće se više u dubinu, nego koren oraha koji je razmnožen vegetativno, tj. sobnim kalemljenjem, kod koga su sržna i skeletne žile skraćivane najmanje dva puta i tako izazvano jače bocno grananje korena. U suvom, skeletnom, manje plodnom zemljištu koren oraha prodire znatno dublje nego u plodnom umereno vlažnom zemljistu. Kao i kod drugih dugovečnih drvenastih biljaka, u prvim godinama života koren se razvija znatno brže od nadzemnog dela. I kasnije koren oraha se razvija znatno više u širinu od krune. Ovo je važno znati za pravilno izvođenje đubrenja i navodnjavanja, naročito kod pojedinačnih (usamljenih) stabala zato što koren apsorbuje hranljive materije perifernim najmlađim delovima.

Deblo

Deblo je deo stabla od korenovog vrata do prvih ramenih grana krune. Kroz deblo se sprovodi voda i u njoj rastvorene mineralne materije od korena do krune kroz sprovodne sudove koji se nalaze u drvetu i organske materije iz krune u koren i obrnuto kroz provodne sudove like. U deblu se skladište neke rezervne materije. Deblo oraha predstavlja i kvalitetno drvo koje se upotrebljava za furnir. Na deblu oraha se mogu javiti oštecenja od mraza što mu skraćuje vek i umanjuje vrednost drveta za furnir. Izmrzavanje je cešce kod sorti oraha kod kojih vegetacija rano počinje zbog pojave kasnog prolećnog mraza. Izmrzavaju obično deblo sa južne i jugozapadne strane gde su temperaturna kolebanja najveća. Štete se mogu umanjiti ili izbeći ako se pri sadnji kolac za pričvršćivanje sadnice pobije sa južne ili jugozapadne strane, a kasnije, kad se voćka razvije, krečenjem debla, a najbolje izborom sorti kraće vegetacije.

Kruna

Kruna je nadzemni razgranati deo stabla. Sastoji se od grana različitih veličina i starosti - osnovnih ili ramenih, sekundarnih, tercijarnih itd. do jednogodišnjih grančica (letorasta) i mladara, koje su nosioci pupoljaka, listova, cvetova, i plodova. Oblik i veličina krune zavise od naslednih osobina sorte, bujnosti podloge, mineralne ishrane, rezidbe voćaka, razmaka izmeću biljaka i dr. Postoje dva tipa krune: slobodna ili prirodna i rezidbom stvorena. Prirodna kruna oraha moze biti okruglasta (bez vodilice), piramidalna (sa izraženom granom vodilicom) i prelaz između ova dva oblika. Rezidbom formirana kruna ima niz prednosti nad prirodnom. Formiranjem oblika i veličine postiže se bolji raspored grana što omogućava bolju osvetljenost, a time se postiže i veūa rodnost. U zasedima oraha najcešće se formira kotlasta kruna sa 3-5 osnovnih skeletnih grana.

List

List oraha je složen, neparno perast, dug 20-40 cm, a nekad i više. Obično se sastoji od 7 ili 9, ređe od 3, 5, 11 ili 13 liski.Vrsna neparna liska je obično najveća, dok su liske pri osnovi najmanje. Listovi pri osnovi mladara imaju manji broj liski (3, 5, redje 7), dok su listovi sredine mladara razvijeniji i sastoje se od 7 ili 9 liski. Uloga lista je da vrši fotosintezu, tj, da stvara organske materije od mineralnih materija i vode uz pomoc sćunčeve svetlosti. Takođe, preko lista se odvijaju i disanje i transpiracija (odavanje vode preko lista). Kako orah ima veliku lisnu masu i veliki koeficijent transpiracije, njegove potrebe za vodom su velike. Velika lisna masa oraha čini i veliku udarnu površinu za vetrove, pa je pri sadnji oraha potrebno uz sadnicu postaviti kolac za koji je treba pričvrstiti.

Pupoljci

Orah ima vegetativne, generativne i mešovite pupljke. Vegetativni pupoljci, ukoliko se razvijaju, formiraju mladare sa listovima. Obrazuju se u pazuhu listova u toku proleća i leta jedne godine, da bi u proleće naredne godine dali mladere sa lišcem. Neposredno ispod njih se nalaze sitniji kupasti pupoljci (po 1-2 u pazuhu lista), koje se nazivaju suočice. Oni imaju ulogu rezervnih pupoljaka. Ukoliko se glavni pupoljci počnu razvijati i dođe do njihovog izmrzavanja ili drugog oštecenja, suočice preuzimaju njihovu ulogu. U vegetativne pupoljke se ubrajaju i latentni (spavajući) pupoljci. To su višegodišnji vegetativni pupoljci koji se nisu razvili u mladar, nego ih je prekrila kora. Oni najčešće žive dok živi i voćka. Mogu se aktivirati ako se voćka jače oreže ili dobro nađubri, i na taj nacin mogu poslužiti za podmlađivanje starih stabala. Generativni (cvetni) pupoljci kod oraha su kupasti, prekriveni ljuspastim listicima. Razvijaju se sa strane na jednogodišnjim granama. Počinju da se formiraju u toku maja i u prvoj polovini juna u pazuhu listova. Iz ovih pupoljaka se naredne godine razvija muška cvast - resa sa 70 - 150 i više muških cvetova. Mešoviti pupoljci su loptasti, krupni i maljavi. Formiraju se na vrhovima jednogodišnjih porasta, a samo kod nekih sorta i sa strane. Iz njih se u proleće naredne godine razvija porast sa više listova, a na njegovom vhu 1-4 ženskih cvetova. Kod takozvanih racemoznih formi iz jednog mešovitog pupoljka se razvija porast koji na vrhu ima i preko 20 ženskih cvetova, ali najčešće ne obrazuje iz svih plod.

Cvet

Orah je jednodoma biljka sa razdvojenim polovima. Cvetovi oraha su jednopolni. Ženski cvetovi se razvijaju iz mešovitih pupoljaka na vrhu mladara, a muški iz generativnih pupoljaka na prošogodišnjem letorastu. Muški cvetovi su složeni u viseću cvast - resu. Imaju zelenu čašicu, zakržljalu krunicu i prašnike na kratkim drškama. Formiraju puno polena (oko 20.000 polenovih zrna po jednom cvetu, odnosno oko 2 miliona u celoj resi), jer je orah anemofilna vrsta, tj. oprašuje se pomoću vetra. Ženski cvetovi se razvijaju iz mešovitog pupoljka, na vrhu porasta, najcešće u vidu grozda. Nalaze se na kratkim peteljkama. Neugledni su i nemaju krunične listice. Većina sorti oraha u punom rodu formira više resa nego ženskih cvetova. Kod sorte sejnovo taj odnos je oko 5:1, tj. na jedan ženski cvet formira se oko 5 resa sa oko 480 muških cvetova (Nedev N. i sar., 1976).

Plod

Plod oraha je koštunica. Sastoji se iz spoljašnjeg zelenog omotača klapine, čvrste smedje ljuske u kojoj se nalazi seme - jezgra. Klapina se formira od spoljašnih zidova plodnika. Sa njene unutrašnje strane se nalazi mrežica sprovodnih sudova, koja odgovara brazdama na ljusci. Debljina klapine je sortno svojstvo. Pri osnovi ploda je deblja nego na vrhu. U toku zrenja tkivo klapine postaje rastresito, puca i odvaja se od ljuske. Kod nekih sorti klapina se sasuši na ljusci. Ljuska se sastoji iz dva simetrična dela srasla savom. Sorte kod kojih je ta veza čvrsta se dobro čuvaju.

Literatura

Milana Radmilović - Biljke Srbije
Velika enciklopedija biljaka

Pripremio: Dragan Bulović, IV-1

ORAH Junglans vregia