PROTAGORA

Protagora je, prema većini pisaca, rođen oko 481. godine pre n.e.(u nekim drugim izvorima se javljaju i drugi podaci) u mestu Abdera u Trakiji.Po mnogim stručnjacima važi za prvog Grka koji je sam sebe nazvao sofistom.Jedan je od najznačajnijih predstavnika sofistike inače poznat po svom relativizmu i agnosticizmu. Oko četrdeset godina je radio kao plaćeni mislilac i učitelj retorike. Sredinom veka je došao u Atinu.Bio je Demokritov učenik i Periklov prijatelj. Pošto je uživao naklonost Perikla, priča se da mu je ovaj poverio zadatak da u Turiima, na jugu Italije, sastavi ustav ove panhelenske kolonije koja je osnovana 444.godine pre n.e.U Atinu se vratio uoči izbijanja peloponeskog rata 431. godine pre n.e., i u njoj ga je zatekla kuga koja je pokosila i dva Periklova sina (430. godine pre n.e.). Pred kraj života postao je žrtva antičke demokratije kao i mnogi drugi pre i posle njega, pre svega vajar Fidija, filozofi Anaksagora i Sokrat. Kako Diogen Laertije navodi, Protagora je zbog svoje knjige o bogovima bio optužen za bogohulništvo, ali je pobegao iz grada pre sudjenja i utopio se prilikom prelaska brodom na Siciliju, dok je njegova knjiga spaljena na trgu. Najpoznatiji i jedini sačuvani deo iz dela "O bogovima" je:

"O bogovima ne mogu ništa da znam, niti da postoje, niti da ne postoje. Mnoge su prepreke za tu spoznaju, i nejasnoća argumenata i kratkoća ljudskog života."

Ukoliko je priča pouzdana (u šta se ozbiljno sumnja), onda su se ti događaji verovatno odigrali za vreme oligarhijskog prevrata 411.godine pre n.e. Zbog ove rečenice Protagora se smatra za jednog od prvih prominentnih zastupnika skepticizma. Pošto je ta rečenica jedini sačuvani fragment gorepomenutog dela ova tvrdnja se treba uzeti sa rezervom pošto drugih dokaza za tu tvrdnj nema. Protagora je bio poznat kao učitelj koji obrađuje teme vezane za vrlinu i političku delatnost.

Od drugih učitelja, koji su nudili praktično obrazovanje u retorici i veštini javnog govorenja, razlikovao se po tome što je pokušavao da doće do racionalnog saznanja i apstraktnog poimanja širokog spektra ljudskih karakteristika, kao što su, na primer, jezik i obrazovanje. Slično filozofu Talesu, i sofista Protagora važi za rodonačelnika mnogih ideja i postupaka.. Tako je među prvima naplaćivao svoje časove, prvi je uočio razlike među glagolskim vremenima; prvi je priredio takmičenje u govorništvu, prvi je izneo kako treba napasti ili odbiti bilo koju tezu (zato važi za tvorca eretristike-veštine prepiranja); prvi je podelio govor na četiri dela: želja, pitanje, odgovor, naređenje. Protagora je takodje i naziv jednog Platonovog dijaloga u kome se vodi rasprava izmedju sofista i Sokrata. Glavni deo rasprave se odvija izmedju Protagore i Sokrata. Većinu činjenica koje mi danas znamo o Protagori i njegovom učenju dolaze iz ovog dijalaga.

Protagorin etički i saznajni relativizam

Poznatog sofistu Protagoru bi po današnjoj podeli svrstali u antropološki period. Njemu se najčešće pripisuje relativističko učenje. Platon Protagori pripisuje relativističko stanovište, a posebno etički relativizam. Mnogi sofisti ,medju njima pajpoznatiji Protagora i Gorgija, su dali povod za traženje odgovora šta je znanje. Tako je najpoznatija Protagorina izreka, ona koja se nalazi u spisu "Istina ili govori koji obaraju":

"Čovek je mera svih stvari: onih koje jesu da jesu, a onih koje nisu da nisu"

Prema Platonu ta rečenica se odnosi na Protagorino shvatanje da se znanje može poistovetiti sa opažajem.. Platonovo tumačenje te izreke je da ako je znanje isto što i opažaj, onda se već time podrazumeva da je "čovek mera svih stvari". Iz ovoga možemo zaključiti prema tom tumačenju, Protagora zapravo govori da ono što se meni čini istinitim - to za mene i jeste istinito, ono što se tebi čini istinitim - to za tebe i jeste istinito, i tako za svakog pojedinog čoveka.. Drugim rečima, stvarnost je krajnje relativna kategorija koja se svakom čoveku prikazuje na drugačiji način. Prema tome neko nesumnjivo istinito saznanje o prirodi stvarnosti uopšte nije moguće postići. Svako pojedinačno saznanje je u istoj meri i istinito i neistinito. Međutim, mnogi filozofii zastupaju stav da ovde Protagora ne misli na pojedinačnog, već na generičkog čoveka, pa bi čitava ljudska vrsta bila merilo i kriterijum istine, i opet bi došli do tvrdnje da ta maksima iskazuje saznajni relativizam.. Jer, ako je "čovek mera svih stvari" onda se mogućnost zaista vezuje za samo jednu biološku vrstu, znanje poseduje samo čovek, a vrednost znanja je relativna prema ljudskoj prirodi koja je mera svega posojećeg i nepostojećeg. U Platonovom "Theaitetu" vidimo govori da su etički sudovi relativni, čto se vidi iz sledeće rečenice:

"Što svakoj pojedinačnoj državi izgleda pravedno i lepo, to njoj i jeste lepo sve dok ga ona takvim smatra".

Drugim rečima, nije stvar u tome da je jedno etičko gledište istinito, a drugo lažno, već je stvar da je jedno gledište korisnije nego drugo.

"Na ovaj način način istinito je i da su neki ljudi mudriji od drugih i da niko nema pogrešna mnenja."

Tako iz Protagorine maksime nužno sledi i etički relativizam, jer nije mogao poreći da ima raznih ljudi te da jedini procenjuje kao dobro ono što drugi osećaju kao loše. U poslednjoj istanci svaki čovek bi posedovao sopstvene moralne vrednosti, različite od vredosti drugih ljudi. Etički relativizam takodje bi se mogao prikazati i kao etnički i socijalni relativizam, onako kako je to učinio Herodot. Kod etičkog relativizma možemo uočiti razliku između Protagorinog i Gorgijinog učenja. Gorgijin etički relativizam iznosi njegov učenik Medon u istoimenom Platonovom delu. Prema Gorgiji vrlina uopšte ne postoji, to jest ne postoji ništa što bi moglo biti neko zajedničko opšte dobro. Po njemu svaka socijalna, ili bilo kakva druga grupa bi imala svoje osnovne vrline. Nasuprot tome, i pored mogućnosti da se Protagori - ako se prihvati Platonovo tumačenje - pripiše određeni stepen etičkog relativizma, ipak Protagora svojim shvatanjem stida i pravde daje neke nagoveštaje prirodnog prava i tako doprinosi širenju grčkih vidika. Sokrat opet osporava i saznajni i etički relativizam sofista. On je nasuprot relativističkom učenju istraživao mogućnost jedinstvenih vrednosti kako i u oblasti znanja tako i u oblasti morala.

Literatura

• Veljko Korać, Branko Pavlović "Istorija filozofije", Zavod za udženike i nastavna sredstva, Beograd 1994.
• Mile Savić, Vladimir N. Cvetković, Nenad Cekić: "Filozofija za IV razred gimnazije i stručnih škola", Zavod za udženike i nastavna sredstva, Beograd, 2006.
• Frederik Koplston: "Istorija filozofije. Grcka i Rim", BIGZ, Beograd, 1988.
• Internet Encyclopedia of Philosophy
• Protagoras Wikipedia
• Protagora Wikipedia
• slika

Pripremio: Živković Mladen IV-5