Helenističko - rimski period

Istoričar Drjozen je tridesetih godina prošlog veka uveo pojam helenizam (govoriti grčki; činiti helenskim, oponašati sve što je grčko) u upotrebu. Najpre je taj pojam trebalo da objasni jednu istorijsku epohu samo sa kulturnog aspekta, ali je vrlo brzo prihvaćen kao naziv epohe određene hronološko-istorijskim kriterijumom, koja započinje makedonskom vlašću u Heladi (makedonskom pobedom u bici kod Heroneje, 338 godine p.n.e.) i traje sve do drugog veka p.n.e, odnosno, petog veka n.e, u zavisnosti od klasifikacije pojedinih istoričara.

To znači da neki od njih u ovaj period uključuju i celo razdoblje rimske imperije, dok drugi, pak, smatraju da je on upravo ograničen pojavom velikog Rimskog carstva. Bilo kako bilo, danas imamo jednu kompleksnu situaciju nastalu oko helenističkog (helenističko-rimskog) perioda, koju ću pokušati da objasnim u redovima koji slede.

ISTORIJSKI I KULTUROLOŠKI ASPEKTI KOJI SU POGODOVALI NASTANKU OVOG PERIODA

Osvajanjem tla stare grčke civilizacije od strane Aleksandra Velikog zauvek prolaze dani slobodne i nezavisne grčke gradske države. Naime, veliki imperator je težio tome da izbriše granice između Zapada i Istoka, i da ne praveći razliku između Grka i "varvara", poistoveti ih u mnogim životnim aspektima. Posledica ovakvog stava bilo je, ne samo gubljenje političke samostalnosti grčkih polisa, nego i veoma brzo kopnjenje ekonomskog faktora Helade.

Ipak, nakon smrti makedonskog osvajača, 323. godine stare ere, veliko carstvo se raspada i postaje ranjiva teritorija, lako osvojiva za moćnu Rimsku Imperiju... Međutim, pokorivši zemlje Helena vojno i politčki, Rimljani sami bivaju pokoreni helenskom kulturom. Od tada, se više ne može govoriti o helenističkoj, nego o helenističko-rimskoj kulturi.

Ta izvanredna kultura uspela je da izbori za sebe mesto još u surovom svetu Aleksandra Makedonskog, izvrši prodor na celom ujedinjenom prostoru, i nametne se kao kulturna paradigma mnogim narodima (Feničanima, Likejcima, Persijancima itd...). Međutim, i sama je trpela uticaje Istočnih naroda, i to najviše u religijskim predstavama, a posebno širenjem kultova egipatske Izide, frigijske Velike Majke i iranskog boga Mitre.

Takvoj kulturi nisu uspeli da se odupru čak ni Rimljani, koji će u drugoj polovini trećeg veka p.n.e. osvojiti Veliku Grčku, ali će, zapravo, sami biti osvojeni kulturom tamošnjeg stanovništva. Helenska kultura je uspela da potisne dominantnu - etrursku, pa su je i sami Rimljani širili zapadnim Sredozemljem, naravno, u helenističko-rimskoj formi.

Kulturna središta helenističke, a potom helenističko-rimske kulture nisu više bili polisi, nego novoizgrađeni ili razvijeni centri velike monarhije - Aleksandrija, Pergam, Antiohija, a kasnije i Rim. Aleksandrija je bila jedna od najvećih središta helenističke kulture, u kojoj je krajem trećeg veka p.n.e osnovan "Muzej" - čuvena biblioteka, kao svojevrsan hram nauke i literature. Početkom drugog veka p.n.e. uzdigao se grad Pergam sa svojom bogatom bibliotekom, koju će rimski vojskovođa Antonije 47. godine p.n.e prebaciti u Aleksandriju, nakon što je Aleksandrijska biblioteka propala u požaru. Radnici ovih dveju biblioteka su, osim izuzetno vrednog bibliografskog rada, koji je obuhvatao prikupljanje tekstova starih pisaca, pisanje komentara i rečnika, razvili i novu naučnu disciplinu - filologiju. Prvi filolozi su bili Zenodot, Eratosten, Aristofan Bizantski i Aristarh Samotrakijski.

Osim obilja literature, helenistička kultura se odlikuje progresijom nauke i tehnike. Treba spomenuti imena značajnih naučnika: Euklida, Arhimeda, Apolonija Pergejskog, Hiparha , najznačajnijeg astronoma antike i geografe Eratostena i Strabona. Sa druge strane, o helenističkoj umetnosti ne mogu reći ni najpovršniju okosnicu stvaralaštva, jer ona predstavlja nepregledno mnoštvo, kako po broju dela, tako i po mnogoobrazovanosti stilova, žanrova i formi. Velelepne građevine, statue, mozaici i slike mera su, pre svega, duhovnog bogatsva Helena.

FILOZOFIJA HELENISTIČKO - RIMSKOG PERIODA

Političke situacije koje su se veoma brzo menjale u Heladi morale su da utiču i na filozofiju. Raniji filozofi, Platon i Aristotel, su smatrali da pojedinac ne može da se shvati odvojeno od polisa i njegovog života, jer samo u polisu pojedinac postiže svoju svrhu i živi dobar život. Ali kada su se slobodni gradovi-države utopili u veću kosmopolitsku celinu osvajača, bilo je preko potrebno (ali i sasvim prirodno) da na videlo izbije individualizam. Zašto? Zato što su se uključivanjem u šire razmere političkog i duhovnog sklopa Aleksandrove, a potom Rimske imperije do krajnjih konsekvenca zaoštrile suprotnosti između čovekovog javnog i ličnog života. Naime, javni život je evoluirao u osećanje otuđenosti čoveka pred nadređenim monarhističkim i birokratskim strukturama velike države, dok je lični život počivao na procesu izolovanja privatnog od javnog, uspostavljanjem subjektivne slobode. Ovakav sukob predstavljaće pravu pukotinu u dotadašnjem običajnom svetu Helena, te će se helenistička filozofija morati okrenuti pojedincu, koji odjednom biva prepušten sam sebi, nastojeći da odgovori njegovom zahtevu za vođstvom u životu koji je on sada morao da živi u velikom društvu, a ne više u srazmerno maloj gradskoj sredini. Gledišta Platona i Aristotela su tada napuštena, a glavni i osnovni zadatak filozofije biće preosmišljavanje smisla čovekovog praktičkog života, a onda, u najtešnjoj vezi sa tim, i razumevanje onog što jeste, odnosno razumevanje suštine univerzuma.

Kao što vidimo, helenistički čovek beše tada razapet između univerzalističke i kosmopolitske orijentisanosti "građanina sveta" na jednoj strani i sabijanosti u sferu privatnosti na drugoj. Ovo osećanje razapetosti ga je gonilo na traženje oslonca i smisla individualnog života. Taj preko potrebni oslonaca on će naći ili u religiji (hrišćanstvu - koje upravo tada zadobija naklonost građana Imperije i teži da potvrdi zavisnost od transcendentnog načela pripisujući očišćenje sopstvenog bića nečem božanskom) ili u filozofiji (koja se, opet, fokusira na etiku iz razloga rasvetljavanja novonastalog fenomenaliteta života i određenja kriterijuma vrednosnog delovanja u društvu). U prisutnosti ove dve tendencije, insistiranje isključivo na etici vodi ka isticanju samodovoljnog savršenstva ličnosti, dok insistiranje na religiji vodi tome da se ljudsko biće, koje nije samo sebi dovoljno, sjedini sa Bogom.

U takvom sklopu dolazi do "rasprskavanja" osnovnih misaonih paradigmi helenističko-rimskog perioda na različite filozofske orijentacije, kao što su stoicizam, skepticizam, filozofija peripatetičara, akademičara, epikurejaca, novoplatoničara, eklektičara i mnoge druge. U nekima od njih, npr. stoicizmu, možemo da razlučimo određene religiozne elemente, dok u novoplatonizmu sinkretizam religije i filozofije dostiže svoj vrhunac.

FILOZOFSKE ORIJENTACIJE HELENISTIČKO - RIMSKOG PERIODA

STOICI I EPIKUREJCI

Filozofija stoika i epikurejaca počiva na nastojanju da se ode dalje od Aristotelove filozofije koja se temelji na beskrajnoj moći njegovog spekulativnog mišljenja da pod ono opšte (pod svrhu u sebi ili pojam) podvede, odnosno, supsumira mnoga područja posebnih i konačnih odnosa. To supsumiranje još se tu ne pokazuje u misaonoj nužnosti koja bi pokazala kako se ono uposebljeno razvija iz opštega. Na nužnosti takvog nastojanja oko sistema i sistematizovanja mišljenja nastaje filozofija dogmatizma - stoicizam i epikureizam. Ove orijentacije će težiti da postave jedan misaoni princip iz kojega bi se dosledno izvodilo svako posebno saznanje i zato će dogmatska filozofija biti utemeljena kao filozofija razuma. Taj princip, za dogmatskog subjekta, zapravo predstavlja i kriterijum istine (traženje podudarnosti mišljenja i realiteta, subjektivnog mišljenja i objektivne stvarnosti) i orijentir za egzistenciju koja je nezavisna od spoljašnjeg i njime nepometena. S tim u vezi, treba imati u vidu da filozofija dogmatizma nastaje, pre svega, kao etička reakcija na otuđenost života helenističkog, a kasnije i helenističko-rimskog života.

PERIPATETIČARI

Peripatetička filozofija se najviše bavi interpretacijama Aristotelovih filozofskih i logičkih stanovišta, te prirodno-naučnim istraživanjima. Značajna imena ove škole su: Teofrast, Eudem sa Rodosa, Aristoksen, Strabon, a kasnije Andronik Rodoski i Aleksandar Afrodizijski. Bez osobitih samostalnih rezultata, ova je škola trajala gotovo 900 godina.

AKADEMIČARI

Filozofija Akademičara sledi Platonovu Akademiju. Posle Platonove smrti, na čelo Akademije dolazi Speusip, a potom Ksenokrat iz Halkedona, kod koga se platonizam počinje snažno vezivati za Pitagorejsku školu. Za vreme Arkesilaja i Karneada ova se škola potpuno stapa sa skepticizmom.

EKLEKTIČARI

Eklektička filozofska orijentacija se proteže kroz čitavu helenističko-rimsku filozofiju, kroz nastojanje da se mehanički spajaju delovi različitih filozofskih sistema, najčešće na temelju akademske, peripatetičke i stoičke filozofije. Od eklektičara najznačajniji su Filon i Antioh, Panteij i Posejdon, te Marko Tulije Ciceron, otac latinske filozofske terminologije.

APOLOGETI

Hrišćanski apologeti dokazuju apsurdnost optužbi koje se iznose protiv hrišćana, te oni zapravo predstavljaju branioce hrišćanske religije. Služeći se argumentima stoičara i takvim knjigama kao što su Varonove "Starine", hrišćani su dokazivali jalovost služenja idolima, besmislenost i neodrživost raznih mitova. Apologeti su tvrdili da su grčki mislioci uzeli mnogo šta iz judejskih svetih knjiga ističući i sličnost nekih obreda, te ih objašnjavajući đavolovim lukavstvom. Na taj način apologeti nisu samo branili, nego i propagirali hrišćanstvo.

Najpoznatiji apologeta bio je Tertulijan koji je ostao upamćen po svojoj izreci: "Credo quia absurdum", tj. "Verujem, jer je apsurdno!" Tim svojim stavom, Tertulijan je napravio sintezu celokupnog apologetskog učenja rezimirajući prednosti onih koji veruju, jer je njima dostupno ono što nevernicima nikad neće biti. Jednom prilikom je izjavio i: "Između Atine i Jerusalima nema saradnje" , potvrđujući samo još više svoju orijentaciju.

NEOPLATONISTI

Neoplatonizam predstavlja orijentaciju koja "obnavlja Platona" i njegovo učenje. Njihov cilj je bio - biti sličan Bogu - , ali pogrešno je verovati da su zbog toga bili povezani sa hrišćanima. Čak štaviše, odnosi između njih su bili veoma zategnuti, prevashodno jer su neoplatonisti imali kritički odnos prema hrišćanstvu, te se njihov Bog bitno razlikovao od hrišćanskog.

Ličnost koja je obeležila ovu orijentaciju je Plotin, a njegov najpoznatiji spis su "Eneade" (u prevodu: "Devetice"). Međutim, pošto je spis teško razumljiv, njega je priredio Plotinov učenik Porfirije.

Plotin je planirao i da osnuje Platonovu državu, imao je čak i odobrenje rimskih moćnika da to uradi, ali iz nama nepoznatih razloga ideja se nikada nije realizovala...

Literatura:

• Fridrik Koplston: "Istorija filozofije", BIGZ, Beograd 1988.
• Milenko Perović: "Istorija filozofije", Katedra za filozofiju i Izdavačka kuća "Vrkatić", Novi Sad 1994.
• Veljko Korać, Branko Pavlović :"Istorija filozofije", Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1994.
• Mile Savić, Vladimir N. Cvetković, Nenad Cekić: "Filozofija za srednju školu", Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2004
• Hellenistic-roman philosophy
• The Attributes of Mythic Thought

Pripremila: Krmar Jovana, IV-5