Gornje podunavlje pod Turcima
Prostor današnjeg gornjeg podunavlja u srednjem veku (od dolaska Mađara u Panonsku niziju, 896.) i novom veku-osim perioda vladavine Turaka (1526-1699)-sve do 1918. nalazio se u okviru Kraljevine Mađarske (Ugarske). Nazivan je Južnom Ugarskom i većinom je bio uključen u sistem mađarskih županija (Krašovske, Kovinske, Tamiške, Torontalske, Bačko-Bodroške, Sremske i Vukovarske), koje su se u određenim periodima menjale i po nazivima i po svojim granicama. Već od srednjeg veka, pa i posle, posebno od XVIII veka, ovaj prostor je i nacionalno i konfesionalno gledano bio mešan.
Prodor Turaka na Balkansko poluostrvo i njihovo razaranje srpske feudalne države tokom druge polovine XIV veka (Marička bitka 1371. godine, Kosovska bitka 1389. godine) otvorili su put osmanlijskom nadiranju ka prostoru Srednje Evrope. Usled turskih napada srpsko stanovništvo pomeralo se sve više ka području severno od Save i Dunava, na prostor Srema, Banata i Bačke. Te seobe od kraja XIV pa do kraja XVIII veka trajale su kao konstanta istorije Balkana i Podunavlja. Prodor Turaka u basen Podunavlja otvorio je proces viševekovnog sukoba hrišćanske i islamske civilizacije. Posle bitke kod bugarskog grada Nikopolja (1396. godine) granicu tog sudara svetova predstavljao je prostor severno i južno od Save i Dunava. Srbi i Mađari, predvođeni svojim srednjovekovnim elitama, od Nikopoljske do Mohačke bitke (1396-1526) zajednički su na prostoru južne Ugarske branili vrednosti hrišćanske civilizacije.
Posle poraza evropskih krstaša kod Nikopolja na Dunavu, turske akindžije (laka konjica) su upale u Srem i opustošile Zemun i Mitrovicu. To pustošenje Srema bio je znak ugarskom kralju Sigismundu da krene u gradnju ugarskog odbrandbenog pojasa sa osloncem na severnu Srbiju i reke Savu i Dunav. Živo tkivo tom odbrandbenom bedemu davale su čete ugarskih feudalaca, brojni avanturisti i najamnici koji su dolazili iz Evrope i Srbi koji su zajedno sa svojom vlastelom, ili stihijski, bežali pred osmanskim pustošenjima, prelazili Savu i Dunav u prvoj polovini XV veka i voljom istorije postajali vojnici na granici.
Prekretnicu u gradnji odbrambene linije Ugarskog kraljevstva ka Turcima predstavljalo je vazalstvo srpskog despota Stefana Lazarevića prema ugarskom vladaru Sigismundu uspostavljeno 1403-1404. godine. Taj vazalni odnos značio je zajedničko uključivanje vrha srpskog i ugarskog društva u odbranu hrišćanskih civilizacijskih vrednosti. Ovim aktom došlo je do prožimanja odbranbenih moći dve feudalne države u gradnji hrišćanskog štita prema osmanlijskom nadiranju. Vazalni odnos učvršćen je ulaskom srpskog despota u red vitezova Zmajevog reda 1408. godine u Budimu i dodelom poseda od strane ugarskog vladara srpskom vladaru 1411.godine
Srpski i ugarski krajišnici zajedno su ratovali protiv Turaka pod zastavom Ugarskog kraljevstva. U redovima ugarskih vojskovođa, bilo
je puno Srba. 
Turska vojska
Turci su za velike vojne pohode okupili 60.000-150.000 vojnika. Osim pešadije imali su oklopljene konjanike-spahije, laku konjicu-akindžije, janjičare, najamne vojnike-tatare, topništvo, mornaricu te logističke postrojbe. Vrhovni zapovednik vojske bio je Veliki vezir koji je u okviru Sultanovih zapovedi mogao delovati i samostalno. Svoje vojne postrojbe u sklopu turske vojske u vojne osvajačke pohode vodili su uglavnom paše ili više paša zajedno. Izgled i naoružanje turskih bojovnika razlikovalo se, zavisno od vrste postrojbe i njene namene.
Osmanlijsko carstvo posedovalo je i moćnu ratnu flotu i topničke postrojbe koje su uspešno koristili u osvajanju protivničkih utvrđenja.
Ustanak Đerđa Dože
Osmanlije su težile tome da prošire svoje teritorije. Njihova težnja ka proširenju teritorije, kao i unutrašnji sukobi u Ugarskoj, bili su podstrek za narodni ustanak.
Ustanak je predvodio Đerđ Doža 1514. godine. Srbi i Mađari su se u ustanku Đerđa Dože našli zajedno u suprostavljenim vojskama. Vojska Đerđa
Dože bila je puna Srba, a jedan od vođa krstaša zvao se Radoslav. U plemićkim četama takođe su zajedno ratovali srpski i mađarski plemići. Jakšići
iz Nadlaka borili su se protiv krstaških četa koje su ugrožavale njihove posede. Staleška pripadnost, kao i verska, bile su u srednjem veku snažnije činjenice od etničke
pripadnosti. Doža je bio plaćeni vojnik koji se izborio za svoju reputaciju kroz niz borbi protiv Turskog carstva, a upamćen je kao predvodnik ove seljačke bune protiv protiv zemljoposednika
i vlastele. Krstaši Đerđa Dože te 1514. opustošili su Bečkerek, Bečej, Titel, Žabalj, Futog, Petrovaradin, Slankamen, Čerević, Banoštor. Krstašima
u Slankamenu prudružili su se i "nasadisti", pretežno Srbi. Srbi i Mađari su se u ustanku Đerđa Dože našli zajedno u suprostavljenim vojskama. Prvi poraz su doživeli
u julu te godine od strane dobro organizovane i uvežbane konjice Jovana Zapolje. Ipak, odlučujuća bitka se odigrala kod Temišvara gde su udružene vojske Jovana Zapolje i Ištvana
Batorija porazile Dožu i ustanike. Doža, predvodnik ustanka, bio je zarobljen i mučen do smrti. Sedeo je na
usijanom tronu, krunisan je usijanom krunom i dato mu je usijano žezlo da ga drži u ruci.
Nalet Osmanlija i kraj Ugarskog kraljevstva
U prvim decenijama XVI veka Ugarsko kraljevstvo bližilo se svom kraju. Dugim ratom Turci-Osmanlije su iscrpli odbrandbene moći ugarske države. Osmanlije su raspolagale većim ekonomskim i ljudskim resursima nephodnim za vekovni sukob koliko je trajao rat Ugarske i Turske. Godine 1521. kada je novi sultan Sulejman, kasnije nazvan Veličanstveni, preuzeo vlast Turci su bili spremni za završni pohod protiv Ugarske.Taj pohod trajao je pet godina, a završio se Mohačkom bitkom 1526. 1521. Turci su zauzeli Beograd i Šabac, a to su bile ključne tačke ugarskog odbrambenog sistema na Savi i Dunavu. Iste te godine, nastavili su svoje pohode pustošenjem Srema.
Mohačka bitka
1526. godine, turski sultan Sulejman Veličanstveni krenuo je u poslednji veliki pohod protiv kraljevine Ugarske. Mohačka bitka je vođena između
ugarske vojske predvođene Lajošem II i turske vojske predvođene Sulejmanom Veličanstvenim. Odigrala se 29. avgusta 1526., Osmanlije su odnele pobedu
i ova bitka predstavlja tursko osvajanje ovih područja. Mesto za bitku su izabrale ugarske strane, otvorenu, ali nepreglednu poljanu koja vodi do Dunava, uz nekoliko
močvarnim delova. Ugarska vojska je izabrala ovaj teren kako bi ga iskoristila kao prednost radi slamanja turske vojske. Turci su mogli slobodno da napreduju skoro bez
otpora. Ugarska vojska je brojala oko 26 000 vojnika, a otomanska vojska oko 50 000 do 65 000 vojnika. Sama bitka je trajala nešto više od dva sata. Zbog sporosti
ugarskog kralja da ojača desno krilo, njihovo napredovanje je postalo nemoguće zbog konstantnih napada. Oni koji nisu uspeli da pobegnu bili su ili ubijeni ili
zarobljeni. Sam Lajoš je napustio bojište, ali zbačen je sa konja i upao je u reku i udavio se. Naime, presudan faktor je bila turska artiljerija, koja je bila
bolje razvijena nego ugarska. Više od 14 000 ugarskih vojnika je poginulo na početku bitke. To je bio prvi put u istoriji da su se topovi koristili protiv ljudi. Sa
ovom novoosiguranom bazom u istočnoj Evropi, efikasna konjica i artiljerija Osmanskog carstva su nastavile da ugrožavaju centralnu Evropu decenijama.
Vreme posle Mohačke bitke
Posle bitke na Mohaču metež je zahvatio Ugarsko kraljevstvo. Za ugarsku krunu otimali su se pretendenti Ferdinand Habzburški i Janoš Zapolja, erdeljski vladar. Krvavi rat među njima podelio je turskim naletima opustošenu Ugarsku. Srpski despot Stefan Berislavić i Pavle Bakić stali su uz habzburškog kandidata za presto, a Radič Božić uz erdeljskog. Godine 1528. kod Lipove, u sukobu sa vojskom Radiča Božića, poginuo je Komnen, jedan od braće Bakić. Srpski feudalci na tlu Ugarske trajali su po društvenom modelu ugarskog plemstva. Njihov ulazak u sukobe na prostoru Ugarske bila je samo činjenica njihove uključenosti u feudalni stalež Ugarske.
Izuzetna pojava u basenu Podunavlja u prvim mesecima posle Mohačke bitke bila je pojava "cara Jovana Nenada" ili "crnog čoveka" kako su ga savremenici zvali. Ta pojava je slika moralne i duhovne zabune u kojoj su se nalazili narodi Podunavlja u vremenu neposredno posle Mohačke bitke. Pojava "crnog čoveka" u Bačkoj, Banatu i delu Srema jeste istorijski kontinuitet socijalnog meteža u panonskom prostoru izazavan turskim razaranjem ugarskog feudalnog društva, a čiji je najjasniji izraz bio ustanak Dože Đerđa iz 1514. godine. Kao i ustanak iz 1514. godine i pokret "crnog čoveka" okupio je niže socijalne slojeve i brojne beskućnike i skitnice koji su lutali Panonijom tražeći spas pred turskim napadima. Iako se idejno vezivao za tradiciju srpskih despota, pokret Jovana Nenada je svoje biološko tkivo, pored Srba, nalazio i u Mađarima i Rumunima koji su poticali iz istih socijalnih slojeva, kao i pobunjeni Srbi. Pojava "crnog čoveka" kao Mesije, koji spašava narod od Turaka, bila je slika dubokog beznađa panonskog čoveka u danima iza Mohačkog poraza.
Segedinski sandžak
Turska uprava se do turskog osvajanja ovih prostora sastojala od 6 pašaluka (vijaleta). Godine 1541. osnovan je Segedinski sandžak i priključen je Budimskom vijaletu. Teritorijom je bio smešten u oblasti između Dunava i Tise. U najranijim katastarskim popisima ovog sandžaka, iz šezdesetih godina, zabeleženo je sedam nahija: Segedin, Vašarhelj, Kaloča, Šolt, Bač, Sombor i Titel. To je teritorija današnje Bačke. Subotica, Bač, Sombor, a verovatno i Titel, su imali status tvrđave. U vreme sultana Selima II Segedinski sandžak ima, pored ranijih sedam, još dve nove nahije: Subotica i Baja, a Bač zvanično dobija status kasabe. Krajem sedamdesetih godina kasaba će postati i Sombor, dok je ranija tvrđava Bač tada postala palanka. Status grada je kasnije imao Titel, dok su Sombor, Subotica, Senta i Futog bili palanke. Pod tursku vlast pao je i Apatin 1541. godine i bio je pod njom punih 140 godina.
Sombor pod Turcima
Sombor je bio velika varoš, sa gradskom citadelom i puno kojundžijskih dućana. Postojalo je oko 2000 kuća i Sombor je važio za veliku i bogatu varoš, dok su
većina stanovništva bili Vlasi-hrištćani (Srbi), a bilo je i Mađara. Turci su ovde rušili 1526. i 1541. godine, ali su, shvativši značaj ovog grada,
izgradili novu tvrđavu od kamena. Petreb paša I je zauzeo Sombor 1541. godine i umesto imena Cobor Sent-Mihalj, Turci su mu 1543. godine ime promenili u Sombor. Sombor je 1554. godine
postao nahijsko središte Segedinskog sandžaka i postao je vojni, upravni, sudski, privredni i verski centar za širu okolinu. Tada je Sombor imao dve medrese za učenike i
tekije za derviše, 6 osnovnih škola, 2 hana za putnike namernike i 1 hamam (tursko kupatilo). Sombor kao palanka je bila jaka palanka, četvorougaonog oblika. Prvobitno kameno
utvrđenje predstavljalo je sada gradsku citadelu. U njoj se nalazila samo dizdarova kuća. Pred kapijom kule, preko opkopa, nalazili su se Sulejmanova džamija i hamam Straža
je svako veče zatvarala gradske kapije. Ostale građevine, džamija od tvrdog materijala i jedan han, nalazile su se unutar palanke. Tu je bilo još 12 noćnih čuvara i
dva šahi topa, ali bez baruta budući da se mesto nalazilo u unutrašnjosti zemlje. U palanci je bilo i oko dvesta dućana.
Dešavanja pod Turcima
Najbogatija i najgušće naseljena teritorija koju su Turci u drugoj polovini XVI veka osvojili severno od Save i Dunava je Bačka. Novi nameti, pljačkanja i zloupotreba turske uprave su nakon krize osmanlijskog feudalnog uređenja i borbe koje su Turci poveli protiv Austrije i Ugarske 1593 - 1606 pogoršali položaj naroda u Bačkoj. U području Sombora stacioniraju se odredi turske vojske kao i njihovih saveznika - Tatara. 1594. godine dolazi do nemira i ustanka protiv Turaka u Banatu, a nakon represalija prema ustanicima dogodila se i veća seoba Srba iz bajske, somborske i subotičke nahije prema severu. 1598. veliki broj Srba seli se sa područja Sombor - Baja - Subotica. U Somboru je glavni zapovednik bio Piri-paša koji je bio čuven po svojim nedelima nad narodima za koja je saznao i sam paša u Jegru, te je poslao izaslanika da utvrdi stanje na terenu, koji je svoj izveštaj završio rečima: ,,Bačka je postala pustoš". 1610. godine Segedinski sadžak je pripao Jegarskom vijaletu, a Sombor je i dalje ostao nahijsko sedište u Bačkoj. 1683. godine u vreme napada Turaka na severne delove Mađarske i pokušaja da osvoje Beč kroz Sombor je prošao i tatarski kan Kalga kako bi pomogao turskoj vojsci. Turci i Tatari su Sombor napustili 12. septembra 1687. Posle poraza austrijske vojske od Turaka, u južnoj Srbiji iz straha od Tuske i Tatarske odmazde, Pećki patrijarh Arsenije Čarnojević sa sveštenstvom i narodom krenuo je u seobu na sever. Nakon proglasa - pozivnog pisma 6. aprila 1690. godine od cara Leopolda da se pridruže u borbi protiv Turaka ova seoba bila je masovnija. Izbeglice sa juga naseljavaju predele preko Save i Dunava da bi nakon pada Beograda 28. oktobra 1690. godine otišli još severnije do Sombora, Baje, Budima i Sent-Andreje.
Slom Turskog carstva
Velikim turskim ratom slabi moć Osmanskog carstva na ovim prostorima. Veliki turski rat ili Rat svete lige, a takođe i Veliki bečki rat je naziv za niz vojnih sukoba između Osmanskog carstva i tadašnjih evropskih sila ujedinjenih u Svetu ligu. Rat se vodio od 1662. do 1699. godine. Nakon tog rata oslobođeni su veliki delovi središnje Evrope od Turaka, kao i ova oblast, a moć Osmanskog Carstva bila je značajno umanjena. Uspesima u ovom ratu, prostori Gornjeg Podunavlja pod Turcima su bili oslobođeni 1699. Pregovori, koji su započeti u julu 1698. godine, završeni su 26. januara 1699. godine, potpisivanjem Karlovačkog mira sa Austrijancima, Mlečanima i Poljacima, a Rusi su ga potpisali 15. jula 1700. godine. Gradovi i oblasti koji su ranije plaćali danak Osmanlijama, a koji su sada prešli pod dominaciju drugih sila, prestali su sa plaćanjem tog nameta. Karlovački sporazum označava početak osmanskog povlačenja iz Evrope.
Literatura
- Milan Mićić, dr Tibor Pal, Kalman Kuntić, dr Zoltan Mesaroš: Koliko se poznajemo - iz istorije nacionalnih zajednica Vojvodine
- Pavlović Momčilo, Đurić Đorđe: Istorija za 3. i 4. razred gimnazije prirodno-matematickog smera, 2012. godine
- Zirojević, Olga: Turci u Podunavlju, Deo 1. Pro Pets. Beograd, 2008.
- Zirojević, Olga: Srbija pod turskom vlašću. Cigoja štampa. Beograd, 2007.
Linkovi
Pripremile: Gnjatović Jelena IV-5 i Katanić Teodora IV-4
